2020 Nobel Edebiyat Ödülü’nü ABD’li şair Louise Glück aldı. (Glik diye okunuyor) Akademi, mükafatı Glück’e verme nedenini “Yalın hoşluğuyla ferdi varoluşu kozmik kılan kusursuz şiirsel sesi” kelamlarıyla tabir ederken, 77 yaşındaki şair 2016’da mükafata layık görülen Bob Dylan’ın akabinde beş sene içinde Nobel verilen ikinci ABD’li şair oldu.

Bilhassa yakın devirde ismi sıkça skandal tercihlerle bir ortaya gelen Nobel’in, 2018’de mükafatın verilmemesine yol açan cinsel taciz skandalı (verilemeyen 2018 Nobel Edebiyat Mükafatı, 2019’da Olga Tokarczuk’a verildi) ve geçen yıl soykırım inkarcısı ve destekçisi Peter Handke tercihinden sonra, bu yıl “güvenli” bir limana yanaşacağı edebiyat çevrelerince iddia ediliyordu.

Swedish Academy, Louise Glück’in “Yalın hoşluğuyla kişisel varoluşu üniversal kılan kusursuz şiirsel sesi nedeniyle” mükafata layık görüldüğünü aktardı. Fotoğraf: Reuters

Handke tercihine gelen yansılara edebiyat çerçevesinde kaldıklarını öne sürerek cevap veren komite; inançlı tercih istemiş de olabilir, “edebiyat çerçevesinde kalmak” da istemiş olabilir, infial doğurmaktan kaçınmak istemiş de… Ne olursa olsun tek gerçek var; Louise Glück, Nobel’i hak eden bir şair.

Neredeyse 60 yıldır eserler veren Glück; otobiyografik lisanı, ferdi ve toplumsal travmalardan esinlenen sade lakin derin tesirli anlatımıyla olabildiğince gerçek, özgün ve güçlü bir şair.

Hayatı boyunca pek çok itibarlı mükafatın sahibi olan Glück, Nobel almayı beklemediğini söylüyor:

“Sabah 7’ye çeyrek kala telefonum çaldı, uyanıktım. Bir adam kendisini Swedish Academy’nin sekreteri olarak tanıttı ve ‘Sizi, Nobel kazandığınızı bildirmek için arıyorum’ dedi. Ne karşılık verdiğimi hatırlamıyorum lakin kuşkuyla yaklaştım. Sanırım hazır değildim.”

“Beyaz bir Amerikalı lirik şairi seçmelerini büsbütün şaşkınlıkla karşıladım. Mantıklı değil… Artık sokağım gazetecilerle dolu. Beşerler daima ne kadar alçakgönüllü olduğumu söylüyorlar. Alçakgönüllü falan değilim. Lakin sonra düşündüm; şu an pek de sevgiyle karşılanmayan bir ülkeden geliyorum ve bir beyazım ve şu vakte kadar almadığımız ödül kalmadı. Bu yüzden bu hadisenin hayatımda yer etmesi hayli düşük bir ihtimal.”

Bununla birlikte Glück, ne yazık ki Türk okuyucunun çok da aşina olduğu bir isim değil. Glück’in, Türkçede sadece Seçme Şiirler isminde, İnanç Turan’ın çevirdiği ve Yapı Kredi Yayınları’ndan çıkan bir şiir derlemesi bulunuyor. 1994 yılında yayımlanan ve şu an piyasada, hatta sahaflarda bulmanın bile güç olduğu -ancak yakın vakitte yine basılacağını varsayım etmenin de güç olmadığı- kitabın tercümanı şair ve müellif İnanç Turan’la Louise Glück’in şiirini, tesirini ve onu projeye iten nedeni konuştuk.

“İyi izlemişseniz, altında ismi yazmasa da bir şiirini çabucak tanırsınız.”

İtimat Turan, Louise Glück’in kendine has anlatımını bu türlü yorumladı:

“1943 doğumlu Louse Glück… Birinci şiirleri de 60’larda çıktı. Yaştaşım ve kuşaktaşım. Birinci kitabı First Born (İlk Doğan) 1968’de basıldı. O günden bu yana ana çizgilerinde olmasa da değişimler görünüyor şiirinde lakin temelde tıpkı. Birinci şiirleri biraz daha kapalıydı, biraz da ‘mühürlüydü’ adeta, sonraları açıldı lakin kimilerinin eleştirdiği üzere bir ‘itiraf’ şairi değil. Glück ‘ben’ derken bu beni öteleyip daha üniversal bir varoluş sorunsalına dayandırıyor. Ayrıyeten lisanı son derece disiplinli ve kristal berraklığında ve sertliğinde. Güzel izlemişseniz, altında ismi yazmasa da bir şiirini çabucak tanırsınız.”

Onun şiirlerini karşısına çıktığı birinci günden bu yana takip ettiğini lisana getiren İnanç Turan, çevirinin yayınevi tarafından talep edilmediğini, Glück’in şiirlerini kendi inisiyatifiyle çevirdiğini ise şöyle anlatıyor:

“Ben onu evvel bir antolojide okudum. 1968’de birinci kitabı çıkar çıkmaz da getirttim ve çabucak çevirmeye başladım. Kitaplarını günü gününe izledim. Çevirilerden kimileri devrin mecmualarında çıktı. Ben sevdiğim şairleri kimse istemese de çevirim. 1994’te Yapı Kredi Yayınları’nın üst idaresinde bulunan Selçuk Altun’un teşviki ve takviyesiyle yaptığım çevirileri çoğaltıp bir kitap hazırlama talihim oldu. Sonra da çevirdim vakit zaman. Okurken, Türkçe söylemeye başlıyorum beni çok yakalayan şiirleri.”

Ergenlik yıllarında anoreksiya ile uğraş etti…

Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görülen Louise Glück’in kapısına çiçekler bırakılıyor. Glück ise bu ilgi hakkında “Şimdi sokağım gazetecilerle dolu. Beşerler daima ne kadar alçakgönüllü olduğumu söylüyorlar…” sözlerini kullandı. Fotoğraflar: Reuters

Mevt, reddedilme, kaybetme, dağılmış ilgiler, iyileşme ve yenilenme uğraşları; Glück’in şiirlerinde başvurduğu temalardan… Yazının başında da bahsettiğim üzere ferdî ve toplumsal travmalardan esinlenen Glück, birinci gençliğinde anoreksiya nervoza ile uğraş edecek ve yıllar sonra bu süreci, ailesinden, bilhassa annesinden, bağımsız bir birey olma uğraşı olarak nitelendirecekti.

‘DEDICATION TO HUNGER’ ŞİİRİNDEN BİR KISIM

It begins quietly / in certain female children: / the fear of death, taking as its form / dedication to hunger, / because a woman’s body / is a grave; it will accept / anything.

(Sessizce başlar / birtakım kız çocuklarında: / vefat korkusu, formunu alır / açlığa adanmışlığın, / çünkü bayanın bedeni / bir mezardır; kabul eder / her şeyi.)

7 yılını terapi altında geçirerek toparlanan Glück, boşanma ile sonuçlanan iki evlilik yaparken 1980’de Vermont’taki konutunun büsbütün yanmasıyla sahip olduğu ne varsa kaybetti. Bu şahsî travmatik problemlerin yanında 11 Eylül’den de epey etkilenen Glück, 2004’te October isimli kitabı kaleme aldı.

İnanç Turan, travmadan beslenme ve bununla gayret halini ise “Glück’in sahiden de çok sıkıntı bir hayatı olmuştur lakin o problemlerine örneğin Hart Crane ya da Sylvia Plath ya da John Berryman ya da Anne Sexton üzere teslim olmamıştır. Yalnızca direnen değil savaşan bir kişilik okuyorum onun şiirlerinde. Bir tıp baş tutuşu var dünyaya. Bu da sevdiğim yanı. Şiirlerindeki kristal paklığı, keskin berraklık da tıpkı savaşçı kişiliğinin sonucu bana kalırsa” kelamlarıyla ele aldı.

Louis Glück, National Humanities Medal mükafatını periyodun ABD Lideri Barack Obama’nın elinden aldı. Fotoğraf: Reuters

Nobel Edebiyat Ödülü’nü almasının akabinde The New York Times’a verdiği röportajda Glück de paralel bir cevap vermişti:

“Her vakit kendi tecrübenizin sınırlarını çizersiniz zira çocukluğunuzdan başlayarak ömrünüzün malzemesi odur. Lakin ben arketipik bir tecrübe arıyorum ve kendi yaşadığım zorluklar ve keyiflerin biricik olmadığını varsayıyorum. Onları deneyimlediğiniz esnada biricikmiş üzere hissedersiniz lakin spot ışıklarının benim ve hayatımın üstüme çevrilmesi fikri beni ilgilendirmiyor; onun yerine doğan ve sonra zorla gönderilen insanın yaşadığı zorluklar ve sevinç beni ilgilendiriyor. Sanırım çocuklukta keşfetmesi fecî bir şey olduğundan ölümlü olma durumu hakkında yazıyorum…”

Çocukluğunda ailesinin yatmadan evvel masal diye ona Yunan mitolojisinden öyküler okuduğunu ve bundan çok etkilendiğini lisana getiren Glück, lirik şiirinde bu esinlenmelere de sıklıkla yer verirken farklı üsluplarda da şiirler kaleme aldı.

Buna rağmen özgünlüğünü yitirmeyen, sadece yeni bir maceraya atılan bir harika kahraman üzere kendi stilinde yollar bulan Glück, “Bir maceracı olmak için yazıyorsunuz. Ben de hakkında hiçbir şey bilmediğim yerlere gitmek isterim. Bir bölgeye yabancı olmak… Sanırım, her vakit sürpriz yaşamalı ve bir halde yine acemi olmalısınız. Öteki türlü ezadan ağlardım. Kendi kendime ‘Bu şiiri yazdın, biliyorsun’ dediğim vakitler oldu. Düzgün bir şiir ancak aslında o şiiri yazdın” kelamlarıyla serüven arayışlarının da altını çiziyor.

Yakın vakitte yine Türkçede karşılaşacağımızdan emin olduğum Glück’ten bir şiirle bitirmekte yarar var…

The Untrustworthy Speaker

Don’t listen to me; my heart’s been broken. / I don’t see anything objectively.

I know myself; I’ve learned to hear like a psychiatrist. / When I speak passionately, / that’s when I’m least to be trusted.

It’s very sad, really: all my life, I’ve been praised / for my intelligence, my powers of language, of insight. / In the end, they’re wasted—

(Güvenilmez Konuşmacı

Beni dinleme; kalbim kırık. / Hiçbir şeyi objektif göremiyorum.

Kendimi biliyorum; bir psikiyatrist üzere duymayı öğrendim. / Tutkuyla konuştuğum vakit, / Bana en az güvenilecek vakit.

Çok acı, hakikaten: hayatım boyunca, övüldüm / zekam, dilimin gücü, güçlü içgörüm için. / Nihayetinde, hepsi heba oldu—)

Sözcü