Bir balık çeşidini kaybetmek bir kentin tarihini kaybetmek manasına gelebilir mi? Kelam konusu İstanbul olduğunda kayıp çok fazla şey var ve bu türlü devam ederse lüfer de bunlardan biri olacak. Üstelik lüferin bitmesi yalnızca bir balık çeşidinin yok olmasını söz etmeyecek. Tahminen de çok sevdiğimiz bir kente dair bir umudu da yitirmiş olacağız.
Lüfer, yüzyıllar boyunca İstanbul denilince akla gelen birinci simgelerden biriydi. Atlas Okyanusu’ndan Karadeniz’e birçok farklı coğrafyada yaşasa da eskilerin tabiriyle en çok boğaza yakışırdı. Bu kentin insanları ona tam altı isim verdi. Büyüdükçe ismi değişti. Defne yaprağıydı, sarıkanat oldu. Sırasıyla çinakop, lüfer, kofana ve sırtıkara oldu.
1950’li yıllardan itibaren süratle gelişen endüstriyel balıkçılık, boğazı farklı bir noktaya getirdi. Yanlış balıkçılık siyasetleri, daima artan av baskısı ve yasa dışı avcılık her geçen gün lüferi İstanbul’dan uzaklaştırdı. Artun Ünsal’ın tabiriyle “boğazın efendisi” olan Lüfer, bu kentin sularını terk ediyor. Sorunun temelinde ise her vakit olduğu üzere insan var. ‘Boğaziçi Medeniyeti’ne kendi ismiyle bir periyot armağan eden, sadrazamları ve padişahları bile peşinden sürükleyen bu eşsiz balık, şimdilerde bir hayatta kalma çabasının kahramanı.
Bağlantı Bilimci Prof. Dr. Nurdoğan Rigel, ana bilim kısmı su eserleri olan kardeşi Dr. Cem Erkebay’la birlikte lüfer balığı üzerinde akademik çalışmalar yapmışlardı. Sozcu.com.tr’ye konuşan Rigel, lüfer balığının İstanbul kültüründeki yerini ve değerini anlattı. Rigel, İstanbullular olarak denize sırtımızı döndüğümüzü söylüyor. 50 yıldır İstanbul’da balıkçılık yapan İlyas Torlak ise mevzuyu balıkçılık açısından kıymetlendirdi. “Moritanya’yı bile bitirdik” diyen Torlak, “Babalarımız lüfer balığına ağ atmazdı” diyor. İki ismin görüşlerinden evvel lüfer balığının İstanbul tarihindeki yerine odaklanıyoruz.
“İSTANBUL’DAKİ BOLLUK DÜNYANIN HİÇBİR KENTİNDE YOKTU”
Lüfersiz bir İstanbul’un ne manaya geleceğini anlamak için evvel lüferin İstanbul tarihindeki yerine bakmak gerekiyor. Lüferin, Karadeniz, Marmara ve Ege çizgisinde yaptığı seyahatlerin tarihi, binlerce yıl öncesine kadar uzanıyor. Osmanlı devrini anlatan yazılı kaynaklar, İstanbul’un ‘Boğaziçi Medeniyeti’ periyodunda tüm liman kentlerinden daha çok balığa konut sahipliği saptığını gösteriyor.
Birebir vakitte amatör balıkçı olan muharrir Asaf Muammer, 1956 yılında Balık ve Balıkçılık mecmuasında yer alan röportajında 17. yüzyıl İstanbul’u için şunları söylüyor: “Balıkların kuzeyden güneye ve daha sonra tekrar kuzeye göçleri, Boğaziçi’nden nizamlı olarak büyük sürülerin geçmesi sonucunu doğurmuştu. 17. asırda İstanbul’daki balık bolluğu, dünyanın hiçbir liman kentinde yoktu. Liman iki denizden gelen pek çok ölçüde balıkla doluydu.”
HER ŞEY ‘BOĞAZİÇİ MEDENİYETİNİ KAYBETMEKLE BAŞLADI
‘Boğaziçi Medeniyeti’, 17. yüzyıl ve 20. yüzyılın birinci yarısında, İstanbul’da karar süren bir ömür biçimiydi. Tabiatın korunarak yaşatılması anlayışıyla jenerasyonları eğitmiş, geleneklerini nezaket ve hürmet üzerinden geliştirmiş, kelamlı kültüre dayalı bir topluluk vardı. Muharrir A. Şinasi Hisar, Boğaziçi Mehtapları isimli yapıtının birinci kısmında bu kavramı şöyle tasvir eder: “Bu medeniyette ömrü kolaylaştıran teknolojilerden kelam edilmez. Bu medeniyette ömrü kolaylaştıran karşılıklı sevgi, hürmet, nezaket, zarafet, empati ve dayanışmadır. Kısaca insanın, tabiatın hoşluklarından zevk alarak kendini ve etrafını ehlileştirmesidir. Bu medeniyette teknolojinin soğukluğunun yerini “insanın sıcaklığı” almıştı.”
Mevzuyla ilgili görüşüne başvurduğumuz Prof. Dr. Nurdoğan Rigel, lüferin hikayesinin çok eski olduğunu söylüyor: İstanbul’a ‘Boğaziçi Medeniyeti’ üzerinden baktığınızda lüfer Boğaziçi’nin bir balığıdır. Dünyada en lezzetli lüferin Boğaziçi’nde olduğu biliniyor. Bu balık bir iç deniz olarak Karadeniz’de büyüyerek boğazdan geçişi sırasında İstanbullulara farklı bir lezzet vermiştir.”
İnsanın lüferin peşine düştüğünde diğer bir İstanbul gördüğünü belirten Rigel, “Lüfere ‘Boğaziçi Medeniyeti’ penceresinden bakınca hikaye üreticisi bir canlı ile karşı karşıya kalıyoruz. İstanbul’u bunun üzerinden gezmeye başlıyorsunuz. Boğaziçi’ni bunun üstünden, lüfer üzerinden bir daha tanımaya başlıyorsunuz ve bir İstanbullu olarak İstanbul’a bir daha aşık oluyorsunuz.”
Prof. Dr. Nurdoğan Rigel
“DENİZE SIRTIMIZI DÖNDÜK”
Lüfer ‘Boğaziçi Medeniyeti’nde balık cinsleri içinde ön plana çıkıyor. Geçmişte bu kültürün yaşanmasına sebep olan alışkanlıklar var. Bugün ise İstanbul halkı maalesef denize sırtını dönmüş durumda.
“Belki içinde yaşarken çok fazla insanın dikkatini çekmiyor fakat İstanbul coğrafik olarak iki yarımadadan oluşuyor” diyen Rigel, İstanbul ve lüfer için şu tabirleri kullandı: “Dünyada bu türlü bir coğrafyaya sahip çok az kent var fakat denizle gerçek manada bir kontağımız yok.”
“İstanbul’u kazıp beton yapmak, beton üretmek ve beton fışkıran bir kent haline getirmeye çalışıyoruz” diyen Nurdoğan Rigel, “Suya sırtımızı döndüğümüz için yaratıcılığımızı ve hissiyatımızı da kaybediyoruz. Sanatsal bir şey üretemez hâle geliyoruz. Zira tabiat size bunları veriyor. Doğanın da en hoş kesimlerinden bir tanesi Boğaziçi. Biz bunlara sırtımızı dönüp daima hançerlemeye çalışıyoruz. Hançerlemeye uğraştığımız için yavaş yavaş o lezzetleri de kaybetmeye başlıyoruz. Evvel o tabaktaki lezzeti, sonra ömrün lezzetini kaybetmeye başlıyoruz ve birbirimizden nefret eden beşerler haline dönüşüyoruz. İşte lüferin tarihiyle tanıştığınız vakit, bir ‘Boğaziçi Medeniyeti’ sizi karşılıyor. Lüfer size o ‘Boğaziçi Medeniyeti’ içinde, o hayat biçimlerini dayanılmaz bir nostaljik hikaye olarak anlatıyor.”
BİR ZAMANIN İSMİ OLARAK LÜFER: 1858-1909
Osmanlı toplumsal hayatının tüm katmanlarında tesirli olan lüfer, Asaf Muammer’in tezine nazaran bir periyodun başlamasına sebep olmuştu. Tıpkı Lale Dönemi üzere lüferin de bir bölümü vardı. 1858-1909 yılları ortasında karar sürdüğü söylenen bu bölümün tespiti için, Eşref Şefik’in şu paragrafına bakmakta yarar var: “Eski balıkçılardan dinlediğim öykülerden anlıyorum ki, hali vakti, ictimâi düzeyi yerinde olanlar ortasında balık tutma hevesinin yayılması, Abdülaziz periyodunda Abraham Paşa ile başlamıştır.”
Nurdoğan Rigel’in anlattığına nazaran; her yıl Ağustos’tan itibaren lüferin öyküleri başlardı. Bir çeşit ritüeldi bu. Lüfer bu dönemde yalı sahipleri ile balıkçılar ortasındaki hiyerarşik yapıyı kaldıran çok değerli bir kıymetti. Lüfer avına çıkıldığında herkes eşitlenirdi. Beşerler ortasındaki resmiyeti, alt-üst ilgisini ortadan kaldıran lüferi yakalaması da epey zordu. Ta ki endüstriyel balıkçılığın yükselişine kadar. Pekala sonra ne oldu? Ne oldu da Marmara Denizi, lüfer başta olmak üzere sahip olduğu balık popülasyonunun yüzde 90’ını kaybetti? Bu sorunun karşılığı için kelamı 50 yıllık balıkçı İlyas Torlak’a bırakıyoruz.
“BABALARIMIZ LÜFER BALIĞINA AĞ ATMAZDI”
Sozcu.com.tr’ye konuşan İlyas Torlak, boğazdaki lüfer nüfusunun azalmasını şöyle anlatıyor: “Önceden pamuk ipliğinden ağlar vardı. Denizi lüfer götürürdü, babalarımız lüfer balığına ağ atmazlardı. Neden biliyor musun? Ağı parçalıyor diye. Türkiye’nin nüfusu o vakit kaç ki! Boğazda iri lüferler de vardı o vakitler. Kofanalar var, ağları götürüyordu. Alışılmış vakitle dirençli ağlar gelince, ondan sonra başladı bu süreç, altmışlı yıllardan sonra. Bol bir lüfer popülasyonu vardı. Pekala bunu nasıl kaybettik? Seksenli yılların ortasından sonra biz lüferin inine de girmeye başladık. Boğazda yatak yerlerine girmeye başladık. Evvel balığın boğazdaki inleri bozuldu. Seksenli yılların ortasından sonra av gücü de bayağı arttı ve bugünlere geldik.
Balıkçı İlyas Torlak
1982’DE LÜFER KIYIMI
Endüstriyel balıkçılıkla birlikte ağların dayanıklılığı artıyor ve lüfer yuvası olan boğazdan çekilmeye başlıyor. Bir vakitler yalnızca olta balıkçılarının emeli olan lüfer, bilinçsiz avlanma ile boğazda bitme noktasına geliyor. Kocaman balıkçı teknelerinin gayesi hâline gelen lüferin avı 1982 yılında 32 bin tonla rekor bir seviyeye çıkıyor. Bu ölçü Amerika ve Brezilya üzere iki ülkenin birebir yıl yakaladığı lüfer ölçüsünden daha fazla. O yıldan sonra lüfer her geçen yıl azalıyor.
Türkiye’de genel olarak bu üzere durumlarda balıkçılar gaye tahtasına konulsa da sorunun öteki boyutları da var. Geldiğimiz noktayı sadece bilinçsiz avlanan balıkçılarla açıklamak pek mümkün görünmüyor. İlyas Torlak’a “Peki cürüm kimde?” diye sorduğumuzda bize şu karşılığı veriyor: “Lüfer yıllardan beri boğazdaydı lakin biz daima büyüyorduk. Tekne uzunluklarımız 20 metreydi, 30 metre oldu. 30 metreydi, 40 metre, 50 metre oldu. Bu balık tekrar burada tıpkı balıktı. Balık aynıyken biz buralara çıktık. Tabiatın bir istikrarı var. Bir taraf ağır basarsa bir taraf etkilenir bundan. Bu denizlerde 10 kilo balık stoku varsa, bunu avlayacak 1000 kilo kapasiteli av filosu var ve daima yükseliyor. Kimse buna “hop dur bakalım” demiyor.”
Balıkçılık kesiminin önde gelen isimleriyle konuştuğunuzda birçok devletin balıkçılık siyasetinde sınıfta kaldığını söyler. Türkiye’de balıkçılık bölümüyle ilgili toplantılarında yıllardır daima tıpkı sorun gündeme gelir: Balıkçılık bakanlığının olmaması. Üç tarafı denizlerle çevrili Türkiye üzere bir ülkede balıkçılık Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından yönetiliyor.
“MORİTANYA’YI BİLE BİTİRDİK”
“Avrupa’nın en güçlü filosu bizde” diyen İlyas Torlak, “Kontrolsüz güç güç değildir. Bırakın Türkiye’yi Moritanya’yı bile bitirdik” diyor. Yetkililere seslenen Torlak, şöyle devam ediyor: “Siz bunu denetim edemiyorsunuz. Denetleme sisteminiz yok. Örneğin Marmara’da ışıkla avcılık yasak lakin denetlenemiyor. Yirmi yıldır bu ülke ışıkla avcılığın önüne geçemedi. Kanunlaştırıldı, çok büyük cezalar getirildi lakin bunu denetleyecek takımınızı ne yaptınız? Aslında denetleyemiyordunuz ki. Siz bir genel müdürlük ve üç beş tane genel başkanlıkla Türkiye balıkçılığını yönetemezsiniz. Bu türlü bir talihiniz yok.”
“YOK OLMA TEHLİKESİ KAPIDA”
Türkiye’de kurallara uyan balıkçılar, yasa dışı avcılık yapan balıkçıların kendilerini de zan altında bıraktığına inanıyor. Yapılan bilimsel çalışmalar ise ağır av baskısına dikkat çekiyor. Örneğin 2014 yılının Ocak-Aralık periyotları ortasında bir lüfer çalışması yapılmıştı. Balığın Marmara denizindeki büyüme ve üreme özelliklerinin tespit edildiği çalışma 2018 yılında yayımlandı. Çalışma kapsamında 1023 lüfer balığı incelendi. Uzunluk kümelerine bakıldığında 19 cm uzunluğundaki balıkların, başka kümelere nazaran baskın olduğu anlaşıldı. 20 cm uzunluk pahasının altında kalan balık sayısı, araştırma boyunca incelenen örneklerin yüzde 74,5’ini oluşturuyordu. Araştırmadan çıkan sonuç, Marmara’da tutulan lüferlerin büyük çoğunluğunun 0-1 yaş ortasındaki balıklar olduğu istikametindeydi. Uzmanlar bu durumu, kullanılan av araçlarına ve ağır av baskısına bağlıyor. Bu nedenle raporda “yoğun av baskısını ortadan kaldıracak önlemlerin alınması elzemdir” deniliyor. Aksi takdirde içinde bulunduğumuz olumsuz durum devam edecek ve azalan stoklar yakında yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalacak.
“ÖNCE LÜFERİN YEMİNİ MUHAFAZAMIZ LAZIM”
Prof. Dr. Nurdoğan Rigel, “Eğer siz çinakoplar çok lezzetliydi, ucuzdu da aldım diyorsanız, seneye ne çinakop ne lüfer, hiçbir şey bulamayacaksınız” diyor. Bu farkındalık vatandaş olarak bizim hissemize düşen. Lakin sorulması gereken öbür sorular da var. Örneğin yıllar evvel Deniz Ticareti Mecmuası’nın balıkçılık ekine konuşan bölüm temsilcisi Ahmet Menekşe, “önce balığın yemini müdafaamız lazım” demişti: “Bir balığı koruyacaksak, evvel balığın yemini muhafazamız lazım. Bizim yaptığımız işlerde bir çupra yahut bir levrek, 12 kilogram balıktan meydana geliyor. Tabiattan 12 kilo balık alacağız, besleyeceğiz ve çupra, levrek tipi balıklar üreteceğiz. Tabiattaki güzelim hamsiyi yiyelim, sardalyeyi, istavriti yiyelim. Neden bir kilo çupra ya da levrek yapacağız diye, tabiattaki 10 kilo balığı un fabrikalarında un yapıyoruz? Niçin bunları hiç kimse konuşmuyor?”
Orantısız artan tekne sayısı ve etraf kirliliği üzere faktörlerin denizleri ve balıkçılığı tehdit etmesi bir tarafa, bir de kültür balıkçılığı için denizlerden balıkların yemi çekiliyor. En başında da söylediğimiz üzere, sorunun birçok boyutu var. Büyükler daha da büyüyor, küçüklerse yok olmaya mahkûm. Üç tarafı denizlerle çevrili ülkemizin bir balıkçılık bakanlığı yok. Balıkçılık Tarım ve Orman bakanlığına bağlı ve kesim temsilcilerine nazaran coğrafik pozisyonu Türkiye üzere olan bir ülkede bu durum kabul edilemez. Bu türlü devam ederse İstanbul için lüfer yalnızca kıssalarda kalan bir balık olabilir. Tıpkı ‘Boğaziçi Medeniyeti’nin insanları üzere.
Sözcü
